Küçük reaktörler, büyük ittifaklar: Nükleer ile yeni nesil güç oyunu

Geçtiğimiz günlerde İngiliz grup Coldplay’in konserinde yakalanan bir “kiss cam” görüntüsü sosyal medyayı epey meşgul etti. Ekrana yansıyan çift, yapay zekâ altyapı şirketi Astronomer’in CEO’su ile İK Direktörüydü. İkisi de evliydi — ama birbirleriyle değildi. Olay günler süren tartışmalara dönüştü. Bu arada meraklı gözlerin radarına takılan bir detay daha vardı: CEO’nun kolundaki saat. Richard Mille marka RM69 Erotic Tourbillonmodeli saat, dünyada yalnızca 30 adet üretilmişti ve en son 1,5 milyon dolardan el değiştirmişti (evet, yaklaşık 60 milyon TL). Saat yalnız ismiyle değil tasarımıyla da dikkatleri çekti. Öyle ki saatin sol tarafındaki butona her basıldığında, analog ekranındaki üç satırda rastgele aşk mesajları yerini alıyordu.

Elon Musk da yine gündemi kullandı. X hesabında, rakibi Open AI CEO’su Sam Altman’ın, Apple’ın efsanevi tasarımcısı Jony Ive’a “yaslandığı” bir görseli paylaşıp ateşe körükle gitti. Yapay zekâ denince akla ilk gelen isimlerden biri olan Sam Altman tasarıma mı yaslanıyor bilinmez ama yapay zekâ sistemlerinin önümüzdeki dönemde enerjiye, özellikle de sürdürülebilir ve kesintisiz enerjiye ihtiyaç duyacağı bugün bilinen bir gerçek.

BİR SORGUDA 10 KAT ENERJİ

Uluslararası Enerji Ajansı (IEA) verilerine göre bugün bir yapay zekâ sorgusu, standart bir Google aramasının yaklaşık 10 katı kadar enerji harcıyor. Yine IEA’nın 2024 Dünya Enerji Görünümü raporuna göre, 2035 yılına kadar elektrik talebinin yılda %3 gibi olağanüstü bir hızla artması öngörülüyor. Buna ek, Paris İklim Anlaşması ile gündeme gelen “net sıfır emisyon” hedefi de ülkeleri ve şirketleri temiz enerjiye zorluyor. Bütün bu talepler bir araya gelince; Sam Altman’ın, dev şirketlerin ve devletlerin radarına da bir teknoloji takılıyor; SMR (Küçük Modüler Reaktörler). Diğer bir deyişle, küçük nükleer enerji santrali olan SMR’ler de aynı son günlerin reytingi bol CEO’sunun saati gibi: İsmiyle dikkat çekiyor, tasarımlarıyla iddialı, kolayca taşınabiliyor ve bugünlerde çok konuşuluyor.

DENİZALTILARDAN BUGÜNE - SMR

Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı’na göre, kurulu elektrik üretim kapasitesi 300 MW’ın altında olan reaktörler “Küçük Modüler Reaktör” (SMR) olarak sınıflandırılıyor. SMR kavramı ilk kez 1950’li yıllarda, ABD Donanması’nın nükleer denizaltı programı kapsamında ortaya çıkmıştı (nükleer güçle çalışan denizaltılarla ilgilenenler için not: Putin-Kiev Prensi buluşması ve nükleer denizaltılar - Nilay ÇAĞLAR başlıklı yazıma göz atabilirsiniz).

TANITIM BROŞÜRÜNDE “KÜÇÜK” - İÇERİKTE “NÜKLEER”

Günümüzde ise SMR’ler, temiz, kesintisiz, sürdürülebilir ve ölçeklenebilir yapılarıyla enerji dönüşümünün yeni oyuncularından biri olarak öne çıkıyor fakat bu esnada “yeni” mi, yoksa “yeni bir paket” mi olduğu konusu da tartışılıyor. Bazı çevrelere göre bu teknoloji yalnızca teknik özellikleriyle değil, bilinçli kelime seçimleriyle de öne çıkıyor. İsminde “nükleer” kelimesinin bilerek kullanılmamasının, onun yerine “küçük”gibi daha masum bir ifadenin tercih edilmesinin de tamamen profesyonel bir kurgu olduğu söyleniyor. Böylelikle kamuoyundaki “nükleer silah” çağrışımının ve Çernobil tipi felaketlerin oluşturduğu algının silinmesinin hedeflendiği belirtiliyor. SMR’ler aldığı isim ile iletişim stratejisi açısından da dikkatle tasarlanmış bir profil sunuyor.

BÜYÜK PROJELER – BÜYÜK DERTLER

Geleneksel nükleer santrallerin devasa ölçekleri, yüksek maliyetleri ve yıllara yayılan inşaat süreçleri, dinamik çözüm arayışlarının olduğu bir zamanda, artık sorgulanıyor. Bu noktada fabrikada üretilen, daha az yer kaplayan ve daha kısa inşaat süresi sunan, düşük yatırım ve işletme maliyetleri vaat eden SMR’leroyuna iddialı bir giriş yapıyor. Gelişmiş güvenlik sistemleri, sadece teknik açıdan değil aynı zamanda toplumsal güvenlik algısı açısından da önemli bir fark yaratıyor.

Üstelik küçük ölçekli olmaları, klasik nükleer santrallerde sıkça karşılaşılan dev bütçe sapmaları ve kronik gecikmeler gibi büyük proje risklerinden kaçabilme umudunu da beraberinde getiriyor. Zira bu noktada çarpıcı rakamlar deneyimlenmiş durumda: ABD’deki Vogtle nükleer santrali 7 yıl gecikme ve 17 milyar doları aşan ek maliyet ile tamamlanabildi. Projenin son maliyeti 35 milyar doları buldu. İngiltere’nin amiral gemisi Hinkley Point C ise yaklaşık 6 yıl gecikme ve 18 milyardan 46 milyar sterline fırlayan toplam maliyetiyle eleştirilerden kurtulamıyor.

ONLARCA TASARIM – SINIRLI GERÇEK

SMR’ye karşı kimi uzmanlar ise hâlâ şüpheci. SMR’lerin daha hızlı ve daha ucuz bir alternatif olduğunun henüz kanıtlanmadığını savunuyorlar. OECD bünyesinde faaliyet gösteren Nükleer Enerji Ajansı (NEA)verilerine göre küresel çapta 127 farklı SMR tasarımı olmasına rağmen sadece 3 tanesi faaliyette: Çin'deki HTR-PM, Rusya'daki KLT-40S ve Japonya'daki HTTR. Batı’da ise ilk gerçek saha uygulamalarının 2030 yılınıbulması bekleniyor. Projeler hayata geçmeden de SMR’nin vaatlerinin iddialı olduğunu savunuyorlar – üstelik rüzgar ve güneşe ayrılacak bütçeler SMR’ye kaydırılınca, oklar da daha keskin olabiliyor.

SAHNEDE BİR BAŞKA İNGİLİZ: ROLLS – ROYCE

Geçtiğimiz haziran ayında, İngiltere'nin devlet enerji şirketi Great British Energy, rüzgâr ve güneş gibi yenilenebilir teknolojilere ayrılması beklenen bütçesinden önemli bir kısmı SMR’lere yönlendirdiğini duyurdu. 2,5 milyar sterlinlik destek, İngiliz hükümetinin nükleere verdiği önemi bir kez daha ortaya koydu. Bu desteği alan ise tek bir şirket oldu: İkonik İngiliz markası Rolls-Royce’un liderliğini yaptığı konsorsiyum.

Destekle birlikte üç SMR ünitesinin inşa edilmesi ve toplamda 1,5 GW’lık bir elektrik üretim kapasitesine ulaşılması hedefleniyor. Rolls-Royce’un geliştirdiği 480 MW’lık model, klasik 300 MW altı SMR’lere kıyasla %60 daha büyük kapasiteye sahip – bu durumda "küçük" olmaktan çok, orta ölçekli yeni bir reaktör sınıfına göz kırpıyor. İlk ünitenin maliyetinin 2 ila 3 milyar sterlin arasında olması beklenirken, ilerleyen fazlarda maliyetlerin düşeceği öngörülüyor.

BİR REAKTÖRE KAÇ ÜLKE SIĞAR?

Rolls-Royce, Çek Cumhuriyeti ile 3 GW’lık reaktör tedariği konusunda anlaşmaya vardı. Konsorsiyumda %20’lik payla Çek enerji şirketi CEZ Group, ABD’li Constellation, Katar Yatırım Otoritesi (QIA) ve BNF Resources gibi yatırımcılar da yer alıyor. Bu durum, İngiltere’deki SMR projesinin uluslararası sermaye ağına dayandığının göstergesi. Böylece proje sadece teknolojiye değil, aynı zamanda jeopolitik dengelere de duyarlı bir yapıya bürünüyor.

SAM ALTMAN – NÜKLEER & YAPAY ZEKÂ

Gelelim Sam Altman ve Elon Musk’a. 2015 yılında bu iki isim, sektördeki diğer başarılı isimlerle birlikte, yapay zekâ şirketi OpenAI’ı kurdular. 2018 yılında Elon Musk, OpenAI’dan ayrıldı ve ardından da Sam Altman ile aralarında sert bir rekabet başladı.

Sam Altman 2015’te bir tek OpenAI’ya yatırım yapmamıştı. 2013 yılında kurulan ve SMR geliştirmeyi hedefleyen Amerikalı şirket Oklo’ya da yatırım yapmıştı. Hatta Altman geçtiğimiz Nisan ayına kadar, yaklaşık10 yıl boyunca, Oklo’nun başkanlık koltuğunda da oturuyordu. Altman’ın Oklo’daki başkanlığını bırakma sebebi ise CEO’su olduğu yapay zekâ şirketi OpenAI ile SMR şirketi Oklo arasında gerçekleşen enerji tedarik görüşmeleri. Çıkar çatışmasına mâni olmak için kendisinin başkanlık görevini bırakması gerekti.

ALTMAN'IN NÜKLEER PORTFÖYÜ

İki şirket arasında imzalanması muhtemel anlaşmanın büyüklüğü henüz belli değil ama bu görüşmelerin SMR geliştiricileri ile teknoloji şirketleri arasında son zamanlarda artan, doğrudan sözleşme trendinekatkı sağlayacağı konuşuluyor. Bu arada Oklo, veri merkezi operatörü ABD’li şirket Switch ile 12 GW’lık nükleer kapasite için ön mutabakata vardı. Oklo’nun ilerleyebilmesi için enerji satın alma anlaşmasınaihtiyacı var. Yeri gelmişken belirtelim, Altman’ın yatırım yaptığı tek enerji şirketi Oklo da değil. 375 milyon dolar yatırdığı Helion da dahil (nükleer fizyon girişimi) pek çok farklı enerji projesinde hissesi var.

SİLİKON VADİSİNİN YENİ GÖZDESİ: SMR

Taze damat Jeff Bezos’un sahibi olduğu Amazon, Ekim ayında SMR teknolojileri geliştiren X Energy’ye 500 milyon dolarlık stratejik bir yatırım gerçekleştirdi. Fantastik projeleriyle de gündemi belirleyen Bill Gates, SMR teknolojileri geliştiren Terra Power’ı 2006 yılında kurdu. Gates’in bu şirket için kendi kişisel servetinden 1 milyar dolar yatırdığı söyleniyor. Yapay zekâ çiplerinin küresel lideri Nvidia, Haziran ayındaTerraPower’ın 650 milyon dolarlık yatırım turuna katıldı ve adını şirketin stratejik yatırımcıları arasına yazdırdı. Google, SMR geliştiricisi Kairos Power ile Ekim ayında bir anlaşma imzaladı. Anlaşma, 500 MW'a kadar güç sağlayacak 7 adet SMR'nin inşa edilmesini kapsıyor. İlk ünitenin 2030 yılında devreye girmesi ve projenin 2035 yılında tamamlanması planlanıyor. Mark Zuckerberg’in sahibi olduğu eski adıyla Facebook, yeni adıyla Meta; kendi veri merkezleri için 2030’ların başlarında kullanılmak üzere 4 GW’a kadar SMR gücü sağlamayı hedefliyor. Meta’nın firmalardan teklif topladığı da haberlere düşmüş durumda.

“VİVA LA VİDA” – “YAŞASIN HAYAT”

1882’de ilk elektrik santralinin 100 kW’lık gücüyle başlayan bu yolculuk, bugün algoritmaların açlığını doyurmak için nükleerin milyarlarca dolarlık yatırım turuna dönüşmüş durumda. Artık zamanı takvimler yerine veri merkezleri tutuyor – zaman da teknolojinin nabzını tutup ritmine ayak uydurmak zorunda kalıyor.

SMR’ler, bu tabloda teknik bir çözümden çok daha fazlasına; yeni bir güç biçiminin simgesinedönüşüyor. Ne kadar küçük görünürse görünsün, getirdiği hikâyenin büyüklüğü; kurduğu ittifaklardan, susturduğu itirazlardan ve verdiği vaatlerden okunuyor. Ve o saatin sol tarafındaki butona bugün her kim basıyorsa, belki de bir devrin enerji tahtına adaylığını ilan ediyor. Belki bir gün, serin bir yaz akşamında, güzel bir konser anında geçmişe dönüp bakıp Coldplay’in “Viva La Vida” şarkısının kahramanı gibi o da şöyle diyecek: “Eskiden dünyayı yönetirdim…”

O gün biz nerede olacağız peki?